معرفی زنان شاهنامه (فرانک) / سمیه ارشادی

سمیه ارشادی
فرانک، همسر آبتین و مادر فریدون، به استناد شاهنامه، زنی آزاده، آگاه و اندیشمند، مردمی و بخشنده، مبارزی هوشیار و بابرنامه و مادری دلسوز و مهربان است که کارکردهای شخصیتی او را به طور کلی در سه مورد می توان تقسیم بندی نمود: ۱٫ مبارزی آگاه و آزادی خواه؛ ۲٫ مادری کامل؛ ۳٫ انسان دوستی بخشنده.
مبارزی آزادی خواه
فرانک نخستین زن آزادی خواه شاهنامه است که ویژگی های خارق العاده ای که فردوسی به او نسبت می دهد او را از بسیاری زنان دیگر متمایز می کند. در محیطی که خفقان سیاسی و اجتماعی بر جامعه سایه افکنده، این زن می بایست از تمامیت «شخصی»، «خانوادگی» و «اجتماعی» خویش به نحوی مطلوب دفاع نموده و زمینه های لازم را برای یک قیام و دادخواهی، در سطحی بسیار گسترده فراهم سازد؛ به واقع، فرانک را می توان دادخواهی آگاه، با برنامه ای دقیق و هوشیارانه دانست که اندک اندک لایه های عمیق حکومت ضحـاک را در هم شکسته و به استبداد چندین هزارساله او پایان می دهد. بدین جهت است که فردوسی بر نقش بی بدیل فرانک در خروش اجتماعی و آشکاری که بعدها توسط کاوه رقم می خورد، اشاره می کند؛ زیرا «در یک سو مبارزه ای مخفی و بلندمدت و دارای مرحله بندی خردمندانه و در سوی دیگر، خروشی آشکار که در پی خود جامعه را به حرکت وا می دارد».۱ در نقش های او دیده می شود. در یک نگاه کلی «او خردی است که به نبرد با بدخردی و پلیدی می پردازد… و هم عنصر نمادینی از آنیماست ک باعث تحرک و پویایی مرد می گردد».۲
نقش مادری فرانک
فرانک یکی از بهترین و مهربان ترین و آگاه ترین مادران شاهنامه است و برطبق اشارات شاعر می توان او را بهترین زن شاهنامه، در قلب کنش ها و نقش های مادرانه قلمداد کرد؛ چراکه نه تنها در شرایطی بسیار بحرانی و حساس از امنیت فردی فرزند خویش با جرئت و جسارت کامل و به طور کاملاً هوشیارانه دفاع می کند، بلکه پس از آن نیز در تربیت فریدون از انتخاب سرپرستانش تا رهنمودهای اخلاقی که به او در آینده می دهد بسیار کوشاست؛ زیرا همان طور که بیان شد او می بایست براساس نقش اجتماعی خویش، فرزند را برای از میان بردن استبداد ضحاک که از گماشتگان اهریمن است آماده سازد.
بنابراین این مادر تمام تلاش خود را برای حفظ فرزندشیرخواره اش به کار می گیرد. آن زمان که ضحاک همه جا در جستجوی این کودک است و فرانک مادر، نگران جان فرزند، فردوسی بر تلاش های مادری دلسوز با صراحت کامل اذعان دارد که راه را بر تمامی خطرات احتمالی موجود بر سر راه فرزند می بندد و درنهایت، مأموریت اجتماعی و مادرانه خود را به خوبی به پایان می رساند؛ به بیانی دیگر می توان گفت «دل فرانک از خطری که فرزندش را تهدید می کند به موقع آگاه می شود. این دل آگاه که ظهور یک اندیشه ایزدی و اسطوره ای است، درواقع خرد، خردمندی و احتیاط و آینده نگری یک مادر است».۳ فردوسی پیرامون دغدغه های فرانک درخصوص امنیت جانی فرزندش چنین صحه گذاشته است:
که انـدیشه یی در دلـم ایــزدی فـــراز آمـده ست از ره بخـردی
همی کرد باید کزان چاره نیست که فرزند و شیرین روانم یکیست۴
(دفتر اول، پادشاهی ضحاک،، ۶۳: ۱۳۷- ۱۳۸)
با این تفاسیر می توان گفت، فرانک نیز پس از مادرانِ جوانانی که قربانی ستم ضحاک شدند، نخستین مادری است که از حقوق مادری خود محروم گشته و از فرزندش به ناچار جدا می گردد؛ اما با تمام این سختی ها، فرانک وظایف خود را در قبال فریدون به عنوان یک مادر به خوبی ایفا می کند. او هنگامی که متوجه می شود که آوازه گاو برمایه به گوش ضحاک رسیده است، دوباره تمام تلاش خود را می کند تا فرزند را از خطر دور نگاه دارد:
ببـرم پی از خاک جـادوستان شوم با پـسر ســوی هندوستــان
شـوم نـاپدید از میـان گـروه که فرزند و شیرین روانم یکیست
(همان، ۶۴: ۱۳۹- ۱۴۰)
لازم به ذکر است که فرانک اگرچه درطول این مدت، نظارت کاملاً مستقیمی بر تربیت فرزند خویش ندارد، اما با دقت کسانی را انتخاب می کند که از سلامت روان و خرد آنان اطمینانی کامل دارد. او حتی در روند دادخواهی فریدون نیز با صبر و طمأنینه تمام، درس خرد و آهستگی بدو می دهد؛ اگرچه فریدون در این زمان از مرز کودکی گذشته و جوان محسوب می شده است:
بدو گفت مادر که این رای نیست ترا با جهان سر بسر پـای نیست
جز این است آییـن و پیـوند کین جهان را به چشم جــوانی مبین
که هر کــو نبید جــوانی چشیـد به گیتی جز از خویشتن را ندید
(همان، ۶۶: ۱۷۸ و ۱۸۱- ۱۸۲)
فرانک درواقع، با شناخت عمیقی که از جامعه و قدرت ضحاک دارد به فریدون این نکته را گوشزد می کند که اگر در چنین شرایطی وارد عمل شود، حاصلی جز شکست و نابودی در پی نخواهد داشت. (بیگدلی، ۱۳۷۹: ۳۰) با این وصف، فریدون در دامان چنین مادر و با چنین تربیتی رشد می کند تا نقش براندازی بیداد را به خوبی ایفا نماید.
بخشندگی و نوع دوستی فرانک
فردوسی علاوه بر مواردی که بیان شد، به شخصیت بخشنده فرانک و دلسوزانه او نسبت به طبقات پایین جامعه نیز اشاره نموده و ویژگی های مثبت این شخصیت را به نقطه اوج خود می رساند. پس از دستگیری ضحاک و زندانی شدن او در کوه دماوند، فرانک جشنی باشکوه ترتیب داده و اموال و دارایی های بیشماری را به نیازمندان اعطا می نماید. چنین اشاره ای از سوی شاعر را می توان این گونه برداشت نمود که فرانک علاوه بر عدالت اجتماعی در قالب عدم ظلم و بیدادورزی، توجه به نیازهای مادی اقشار مختلف را هم در راستای رسیدن به اهداف جامعه ای عدالت گرایانه و تداوم حکومت داد فرزندش فریدون بایسته می داند:
از آن پس هر آنکس که بودش نیاز همی داشت روز بـد خــویش راز
نهـانش نـوا کـرد و کس را نگفت همــی راز او داشت انــدر نـهفت
یکی هفته زیـن گـونه بخشید چیز چنان شد که درویش نشناخت چیز
(دفتر اول، پادشاهی فریدون، ۹۰: ۱۹- ۲۱)
منابع
۱٫ بیگدلی، احمد. (۱۳۷۹). حماسه فرانک (زن در آیینه حکمت شاهنامه). نشریه چشم انداز ایران. شماره ۴٫ ص ۳۱٫
۲٫ موسوی، سیدکاظم- خسروی، اشرف. (۱۳۸۷). آنیما و راز اسارت خواهران همراه در شاهنامه. نشریه پژوهش زنان. دوره ۶٫ ص ۱۳۸٫
۳٫ همان: ۱۳۶- ۱۳۷٫
۴٫ فردوسی، حکیم ابوالقاسم. (۱۳۸۶). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق، ج اول. تهران: مرکز دائره-المعارف بزرگ اسلامی.