معرفی زنان شاهنامه / جریره

پژوهش و نگارش: سمیه ارشادی

جریره دختر پیران و گلشهر، همسر سیاوش و مادر فَرود که نقش کوتاه و حاشیه ­ای او تنها به واسطه داستان فرود سیاوخش تعریف می ­شود، صاحب مظلومیتی است بسیار و تنهایی دوچندان؛ و آنچنان ­که از دقت در شاهنامه و بررسی توصیفات از این زن در سایر منابع به دست می ­آید پس از ورود فریگیس به زندگی سیاوش، این مظلومیت و تنهایی در او ملموس ­تر بوده و بیشتر احساس می­ شود و در انتها هم که با سرنوشتی پر از اندوه و تلخی، اما پرغرور و پرافتخار از صحنه داستان کنار گذاشته می ­شود.

جریره زنی است که از سمت بیرونی و مناسبات خانوادگی و اجتماعی به همراه پسر، مظلوم واقع شده و در حاشیه قرار می­گیرد و در این میان، رنج­ها و تنهایی­ هایی نیز بر او تحمیل می­ شود؛ اما با این وجود، او از درون زنی است محکم، بی­ باک، صاحب اندیشه، فداکار و تابع هنجارهای اخلاقی و اجتماعی؛ از این­ روی بررسی نقاط شخصیتی جریره و کنش ­های رفتاری او در شکلی از تضاد و تقابل و در قالب عنوان­ های پرسشی بهتر می­تواند ابعاد شخصیتی و نوع حضور این زن را در داستان مشخص نموده و مورد ارزیابی قرار دهد که در ادامه چنین بدان­ها اشاره می­ شود:

1. جریره (برزآفرید)؛ یا مادر فرود؟!

نام مادر فرود که تنها در شاهنامه فردوسی و مجمل التواریخ^۱ به شکل «جریره» آمده و طبری نیز نام او را «برزآفرید»^۲ خوانده،^۳ در هیچ یک از منابع دیگر دیده نمی­ شود. از طرفی، دیگر تاریخ ­نگاران از جمله «بلعمی»، «ابن اثیر»، «مسکویه رازی» و «نویری» او را تنها به واسطه «مادر فرود بودن» و اینکه زنی از دیار ترکستان بوده معرفی کرده ­اند.^۴ وابستگی هویت و شخصیت این زن به «مادر فرود بودن»، نه تنها در تمامی آثاری که به نوعی حضور این زن را به تصویر کشیده ­اند دیده می­شود، بلکه این امر از اولین توصیف شاهنامه نیز به روشنی قابل برداشت است. به روایت شاهنامه، جدای از ابیات الحاقی که ازدواج جریره و سیاوش را توصیف کرده­ اند،^۵ نخستین ­بار جریره به شکلی کاملاً واضح و رسمی در داستان فرود سیاوخش است که معرفی و شناخته می­شود:

                                                                                                      (جلد یکم، کیخسرو، ۴۶۹: ۶۹)

جریره نه تنها از همین ابتدا به واسطه «مادر فرود بودن» به روند داستان معرفی و اضافه می­ شود، بلکه در ادامه هم زیر سایه پسرش فرود، قرار گرفته و هویت می­ یابد. او هر چند در صحنه ­هایی از داستان فرود، نقش­ها و کنش­ هایی پررنگ دارد، اما نقش او نقشی اصلی نیست و به تنهایی و به خودی خود هویتی ندارد، بلکه نقشی مکمل را در داستان ایفا می­کند و پا به پای حوادثی که در انتظار پسرش است، گفتارها و کردارهایش معنا می­ یابد؛ تا آنجا که حتی پایان زندگی و خودکشی ­اش نیز تحت تأثیر سفارش و خواست پسرش فرود است و پس از مرگ پسر، او هم به سوی نیستی و مرگ می­رود.

2. پذیرش نادیده ­گرفتن­ ها، یا جبران و مقابله با آن­ها؟!

براساس اشارات فردوسی در داستان فرود، جریره با پسرش در دژ کلات جدا زندگی می­ کنند و این خود نشان می­دهد که مادر و پسر به حاشیه رانده شده ­­اند. نیز براساس آنچه در منابع دیگر از جمله «تاریخ طبری» و «تاریخ بلعمی» بر آن تأکید شده، جریره در زندگی سیاوش، زنی در حاشیه بوده که با پسرش فرود نیز جدا زندگی می­ کرده و حتی بر مبنای اشاره طبری، سیاوش، مادر فرود را در دوران بارداری رها کرده بوده: «سیاوخش… به وقت آبستنی او را ترک کرده بود». (طبری، ۱۳۶۲، ج۲: ۴۲۶) به گزارش تاریخ بلعمی نیز فریگیس پس از ازدواج خود با سیاوش، جریره را به نزد پدرش می­ فرستد: «سیاوش… دختر افراسیاب را به زنی کرد مادر کیخسرو را؛ آن زن مادر فرود را با پسر، نزدیک پدرش باز فرستاد و این پسرِ سیاوخش، بدان شهر پدر خویش بزرگ شد و پادشاهی آن شهر بگرفت». (بلعمی، ۱۳۵۳، ج۱: ۶۰۳) بنابراین جدا زندگی کردن جریره از همان ابتدای حضور فریگیس در زندگی سیاوش شروع می ­شود تا آن زمان که کیخسرو، پسر فریگیس در ایران پادشاهی می­کند.

از سویی، گذشته از اینکه در همان بیت نخست شاهنامه، جریره زنی است که با «مامِ فرود بودن» به خواننده معرفی می­ شود، حتی نوع ورود او به صحنه داستان نیز با مظلومیت همراه است. اندوه، رنج، سختی و حس انتقامی که در دل جریره به واسطه کشته شدن سیاوش زبانه می­ کشد از همان مصرع دوم به وضوح آشکار است: «ز بهر سیاوُش دلش پر ز دود». جریره زنی است که از کشته شدن همسر آزرده­ خاطر است و زخم­ خورده؛ اما با همه این­ها او بسیار منطقی، صبور، کاردان و زنی با استقلال کامل است و با وجود آنکه او و پسرش به جهت مرتبه اجتماعی پایین ­تر از فریگیس و کیخسرو بوده و بنابراین از همان ابتدا مجبورند که جدا زندگی کنند؛ و نیز به جهت آنکه در ادامه، این فرزند فریگیس است که به پادشاهی ایران می ­رسد، اما با این حال از حسادت­ ها، کینه ­­توزی­ ها، توطئه­ ها و دو به ­هم­زنی­ های برخی زنان در داستان­ها و حتی گزارش­های تاریخی که شوهرانشان چند همسر دارند و همواره سعی می­کنند که فرزند خود را در تقابل با فرزند زن مقابل در میزان دستیابی به قدرت قرار دهند هیچ خبری در وجود جریره نیست. روان این زن روانی آرام، پخته، عاقل، عاطفی و انسان­ دوست است. این امر از اولین کنش­ های فرود در برابر نزدیک شدن لشکر ایران کاملاً مشخص است. فرود به نزد مادر خود آمده و او را «مام روشن­رُوان» خطاب می­کند و پس از توصیف مسئلۀ پیش ­آمده، از او مشورت می ­خواهد و درواقع می­خواهد بداند که نظر مادر چیست و او چه می­ گوید، تا بر اساس آن عمل کند؛ چراکه مادر خود را قبول دارد و او را بهترین مشاور سیاسی_– نظامی و حتی عاطفی برای خود می­داند:

                                                                                                     (همان، ۴۶۹_– ۴۷۰: ۶۹_– ۷۲)

جریره نیز در گفتگویی صریح و شفاف، فرزند را به آرامش و راهی درست و اندیشه­ ای نیک دعوت می­ کند. از مضمون سخنان پخته، حماسی، پرغرور، پرافتخار و در عین حال احساسی و متأثرکننده این مادر، «قدرت و اعتمادبنفس دادن به فرزند»، «ایجاد آرامش خاطر»، «دعوت به صلح­ جویی و پرهیز از جنگ با ایران»، «تأکید بر اهمیت پیوندهای خونی و خویشاوندی»، «انسان­­دوستی»، «منش نیک و اخلاق محترمانه»، «دادن حس غرور و افتخار به فرزند از حیث نژاد»، «لزوم کین­ خواهی و پیوستن به کین­ خواهان»، «ایجاد حس شور و قدرت جنگاوری و مردانگی در پسر» و «توصیه به پیروی و اقتدای فرود از برادرش کیخسرو به عنوان شاه» به روشنی آشکار است:

                                                                                                        (همان، ۴۷۰: ۷۳_– ۸۰)

گذشته از این­ها­، براساس اشارات کاملاً واضح خود شاعر، این زن هیچ­گونه اندوه، نارضایتی و سرخوردگی از زندگی با سیاوش را در درون خود حمل نمی ­کند؛ همچنان­که فردوسی در توصیفاتی بسیار زیبا در مورد سیاوشِ پدر، از زبان جریرهِ مادر، خطاب به فَرودِ پسر می­گوید:

                                                                                                              (همان: ۸۵_– ۸۷)

از طرفی احترام او به کیخسرو، پذیرفتن او به عنوان شاه ایران و توصیه به پسر برای پیروی از کیخسرو، خود نشان­ دهنده علاقه او به فرزند فریگیس است.

3. جریره، مغز متفکر فرود؛ یا مادری منفعل و نا­آگاه؟!

جریره در اولین توصیه ­های خود به پسرش فرود به مواردی اشاره می­کند که نشان می­دهد این زن به امور سیاسی و نظامی تاحدودی آشناست. شناسایی سپهسالار لشکر ایران و فراخواندن او و مهتران ایرانی به میهمانی و پذیرایی از آنان و دادن هدایا به ایشان برای جلب نظر و اعتماد و دوستی، و در دست گرفتن پیشرویی سپاه از سوی فرود از جمله مواردی است که جریره در توصیه ­های اول خود برای این بحران نظامیِ پیش ­آمده، به پسر خاطرنشان می­ کند:

                                                                                                          (همان، ۴۷۰: ۸۹_– ۹۳)

حتی در ادامه هم که فرود به مادر می­گوید که من آنان را نمی ­شناسم، پس چگونه با آنان سخن بگویم و بنابراین باید کسی بین ما میانجی شود، جریره به عنوان مغز متفکر فرود، چنین توصیه می­کند که هرگاه گَرد سپاه ایران آشکار شد، نَخوار با تو خواهد بود. از او نشان بهرام گودرز و زنگه شاوران را بپرس که نَخوار همه پهلوانان و بزرگان سپاه ایران را می­ شناسد:

                                                                                                       (همان، ۴۷۰_– ۴۷۱: ۹۴_– ۱۰۳)

و این چنین است که در انتهای این مشاوره سیاسی_– نظامی، فرود مادرش را شیرزنی خطاب می­کند که باعث سرافرازیِ دودمان و خاندان است:

                                                                                                                  (همان، ۴۷۱: ۱۰۴)

در پی خواب جریره مبنی بر به آتش کشیده شدن دژ و سوختن کنیزکان، این زن با روانی پر از درد و اندوه به باروی دژ رفته و ناگاه همه کوه را پر از جوشن و نیزه می­ بیند. آنگاه با دلی پرخون و سری پر از اندیشه، خردمندانه نزد پسر آمده و بدون اینکه خواب بد خود را برای پسر تعریف کند او را با واقعیت پیش ­آمده رودرو می­کند و به او می­گوید: ای پسر بیدار شو؛ زیرا که اخترمان بد به سرمان آورده؛ سراسر کوه پر از دشمن و پیشِ درِ دژ پر از نیزه و جوشن است:

                                                                                                             (همان، ۴۸۴: ۴۳۰_– ۴۳۵)

آنچه جریره و پسرش در عالم واقع با آن روبه رو هستند، در خواب به شکل رویایی صادقه بر ناخودآگاه این مادر پدیدار می­گردد که نشان می­ دهد این زن از روانی آگاه و خردمندانه برخوردار بوده و نظاره­گر اتفاقات پیش­رو، قبل از وقوع آن­ ها در خواب است؛ نکته دیگر آنکه جریره تا پیش از این، برخلاف زنان دیگر از جمله فریگیس در برابر اولین مسئله ­ای که با آن مواجه می­شود خردمندانه و بی­ هیچ بی­تابی و احساس یأس عمل می­کند و اگر هم در اینجا از بدبختی و سرنوشت و بخت بدشان سخن به میان می­ آورد و شکایت می­کند بدان دلیل است که در خواب، به وقوع حادثه ­ای هولناک یقین پیدا کرده است.

دیگر تدبیر نظامی_– سیاسی جریره آنجاست که با وجود آنکه فرود در سفارش خود تنها به حفظ عفت زنان تأکید دارد، اما جریره با خردمندی و دوراندیشیِ خود، شرایط را سنجیده و گنج­ ها را آتش می ­زند و شکم همه اسبان تازی را می­ درد و کاری می­کند که بیژن و طوس از هیچ غنیمتی نتواند بهره ببرند تا در این نبرد ناجوانمردانه، به معنای واقعی ناکام و سرخورده شوند:

                                                                                                                   (۴۸۶: ۴۸۳_– ۴۸۵)

4. خودکشی یا حفظ غرور؟!

انتهای زندگی جریره با توصیه فرود گره خورده؛ او بنا بر سفارش پسر که نگذارید بیژن از شما بهره­ ای ببرد بعد از خودکشی کنیزکان و آتش زدن گنج­ها و دریدن شکم اسبان و بریدن پایشان، به بالین فرود آمده و با دشنه­ای شکم خود را می­درد و بر روی پسر جان می­دهد:

                                                                                                            (۴۸۶: ۴۸۳_– ۴۸۷)

در خودکشی جریره، حفظ پاکدامنی و غرور زنانگی، ترجیح مرگ با عزت بر زندگی با ذلت و اسارت، بر هم ریختن مناسبات نظامی بیژن و طوس مبنی بر تسخیر دژ و دست انداختن به اموال و زنان، و وارد آوردن فشار روانی بر لشکر طوس و نیز تاحدودی از بین بردن فشار عاطفی و سهمگین از دست دادن پسر و پایان دادن به تمام رنج­ها، ناملایمات و تنهایی­ ها برداشت می­شود؛ همچنان­که به بیان تلخابی، «خودکشی جریره به مثابه نوعی اعتراض سهمگین به مناسبات موجود نظام اجتماعی و به تمامی گزندهای زندگی یک زن و تنهایی­ های بی­ امانش می­تواند به حساب آید». (تلخابی، ۱۳۸۴: ۱۴۴) از این­ روی، خودکشی جریره هرچند که بسیار تلخ و اندوه­بار است، اما با نوعی بار حماسی، غرورآفرین و درنهایت با اَدای احترام به مقام بزرگ این زن همراه است.

پی­نوشت:

1. در مجمل­التواریخ آمده است: «و فرود از جریره، دختر پیران ویسه و به روایتی گویند خواهر بود پیران را و فرود مهتر بود از کیخسرو». (مجمل­التواریخ و القصص، ۱۳۱۸: ۲۹)
2. در تاریخ طبری نام این زن برزآفرید خوانده شده: «فرود از زنی به نام برزآفرید، زاده بود که سیاوخش هنگام رفتن سوی فراسیات در یکی از شهرهای ترک داشته بود و به وقت آبستنی او را ترک کرده بود». (طبری، ۱۳۶۲، ج۲: ۴۲۶)
3. به بیان خالقی مطلق: «در این­باره که آیا در مأخذ فردوسی نیز نام مادر فرود جریره بوده و یا فردوسی آن را به نیاز وزن بدین­گونه آورده است، نمی­توان به یقین داوری کرد. در شاهنامه باز هم نام­های عربی یا عربی­گونه­ای که اصل آن­ها نمی­توانند عربی بوده باشند هست و جریره نیز یکی از آن­هاست. طبری نام مادر فرود را برزآفرید نوشته است که اصالت بیشتری از جریره نشان می­دهد». (خالقی مطلق، ۱۳۹۱، ج۱۰، بخش دوم: ۱۰)
4. به اشاره تاریخ بلعمی: «سیاوش آنگه که به زنهار شد زنی به زنی کرد به شهری از شهرهای ترکستان و وی را از آن زن پسری بود نام فرود. چون دختر افراسیاب را به زنی کرد مادر کیخسرو آن زن، مادر فرود را با پسر نزدیک پدرش باز فرستاد و این پسر سیاوخش بدان شهر پدر خویش بزرگ شد و پادشاهی آن شهر بگرفت». (بلعمی، ۱۳۵۳، ج ۱: ص ۶۰۳) در «الکامل» ابن اثیر نیز آمده: «یکی از برادرانش به نام فیروزد (فرورد) بن سیاوخش در آن ماندگار بود و پدرش در یکی از شهرهای ترکان مادر او را به همسری برگزیده بود». (ابن اثیر، ۱۳۸۳، ج۱: ۲۸۴) در «تجارب الامم» هم می­خوانیم: «مادر فرود زنی از توران بود و هنگامی که سیاوش به نزد افراسیاب رفته بود او را به زنی گرفته بود که فرود از آن زن بزاد و تا سال­های جوانی در آنجا بماند». (مسکویه رازی، ۱۳۷۶، ج۱: ۷۰) و درنهایت، در «نهایه الارب» آمده: «سیاوش هنگامی که پیش افراسیاب می­رفت با یکی از زنان ترک ازدواج کرد و فرود برای او متولد شد و فرود همانجا زندگی می­کرد تا به جوانی رسید». (نویری، ۱۳۶، ج۱۰: ۱۵۶)
5. از ابیات الحاقی مربوط به جریره چند نکته مهم برداشت می­شود: ۱٫ پیران چند دختر دارد که جریره دختر بزرگ اوست؛ ۲٫ پیران برای سیاوش، جریره را پیشنهاد می­دهد؛ ۳٫ به بیان پدرش پیران، جریره دختری سخت­پسند در انتخاب شوهر است؛ ۴٫ آرایش جریره را مادرش گلشهر انجام می­دهد؛ ۵٫ جریره اموال و جهاز بسیار دارد؛ ۶٫ سیاوش وقتی روی جریره را می­بیند از او خوشش آمده و بسیار شادی می­کند؛ ۷٫ در هنگام به دنیا آمدن فرود، سیاوش در کنار جریره نیست و جریره دست کودک را بر زعفران زده و بر نامه­ای مُهر می­کند و نزد سیاوش می­فرستد. (شاهنامه نشر دائره­المعارف، دفتر یکم، پاورقی ص ۲۹۶_– ۲۹۷ و ۳۲۱)

منابع:

ابن اثیر، عزالدین، (۱۳۸۳)، «الکامل»، برگردن: سیدمحمدحسین روحانی، ج اول، چ سوم، تهران: انتشارات اساطیر.

بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد، (۱۳۵۳)، «تاریخ بلعمی»، به تصحیح ملک­الشعرای بهار، ج دوم، تهران: کتابفروشی زوار.

تلخابی، مهری، (۱۳۸۴)، «شاهنامه و فمنیسم»، تهران: انتشارات ترفند.

خالقی مطلق، جلال، (۱۳۸۹)، «یادداشت­های شاهنامه»، ج۱۰، تهران: مرکز نشر دائره­المعارف بزرگ اسلامی.

طبری، محمدبن جریر، (۱۳۶۲)، «تاریخ طبری»، جلد دوم، چاپ دوم، تهران: انتشارات اساطیر.

فردوسی، (۱۳۸۶)، «شاهنامه»، به تصحیح جلال خالقی مطلق، ج دوم، تهران: مرکز دائره­المعارف بزرگ اسلامی.

فردوسی، (۱۳۹۸)، «شاهنامه»، به تصحیح جلال خالقی مطلق، ج اول، چ چهارم، تهران: انتشارات سخن.

مجمل­التواریخ و القصص، (۱۳۱۸)، به تصحیح ملک­الشهرای بهار، تهران: چاپخانه خاور.

مسکویه رازی، احمدبن­محمد، (۱۳۷۶)، «تجارب­الامم»، ج۱، ترجمه علینقی منزوی، تهران: انتشارات توس.

نویری، شهاب­الدین احمد، (۱۳۶۷)، «نهایه الارب فی فنون الأدب»، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، جلد دهم، تهران: انتشارات امیرکبیر.