آیا بیت «زن و اژدها هر دو در خاک به…» سروده فردوسی است ؟

باشگاه شاهنامه پژوهان _ گزارش: یکی از بحث برانگیزترین ابیات که آن را به فردوسی نسبت می دهند بیت «زن و اژدها هر دو در خاک به، جهان پاک از این هر دو ناپاک به» است. اما آیا این بین از فردوسی است و در شاهنامه است یا از ابیات افزوده شاهنامه می باشد؟برای رسیدن به پاسخ این پرسش در ادامه نگاهی به دیدگاه تعدادی از شاهنامه پژوهان در اینباره خواهیم داشت.

جلال خالقی مطلق:
فردوسی تنها شاعر ایرانی است که زن ستیز نیست سر بیت «زن و اژدها هر دو در خاک به» ما بارها گفته ایم که این بیت الحاقی است و در هیچ یک از نسخه های کهن نیست. در میان نسخه هایی که از سده هفتم هجری، تا یازدهم هجری داریم، این بیت نیست. بعداً سردرمی آورد از زمان جامی تقریباً. غیر از این بیت، دو سه بیت دیگر هم هست و در اینکه این ابیات الحاقی است در تصحیح شاهنامه، کوچک ترین تردیدی نیست. در هیچ یک از شاهنامه هایی که چاپ شده، شما این بیت ها را نمی بینید و این هایی که این بیت ها را در این سال های اخیر علم کرده اند به اسم فردوسی، این ها فردوسی ستیزند و نه اینکه فردوسی زن ستیز باشد.

ابوالفضل خطیبی:
برخی این بیت را به فردوسی نسبت می‌دهند و او را برای سرودن این بیت موهن سرزنش می‌کنند. این بیت واقعا موهن و زن‌ستیرانه است. ما که با شاهنامه کار می‌کنیم، می‌بینیم این بیت در هیچ یک از ۱۵ نسخۀ قدیمی و معتبر شاهنامه که مبنای تصحیح انتقادی خالقی مطلق از شاهنامه است، وجود ندارد. در چاپ‌های ژول مول و مسکو و حتی چاپ کم‌اعتبار بروخیم نیز نیست. این بیت در برخی از چاپ‌های کم‌اعتبار شاهنامه مانند ترنر ماکان و بمبئی ۱۲۷۶ قمری که اساس آن‌ها نسخه‌های کم‌اعتبار و متأخّر شاهنامه بوده، آمده است. طبعاً این بیت جعلی و ساخته و پرداخته دیگران است و سروده فردوسی نیست. این‌جا می‌توانیم نگاه صددرصدی داشته باشیم و قاطعانه براساس نسخه‌شناسی و سبک‌شناسی بگوییم این بیت از فردوسی نیست، در ذهنیت فردوسی هم نیست که چنین بیت‌هایی را بگوید. فردوسی زن‌ستیز نیست و آن دسته از بیت‌هایی که در آن‌ها زنان نکوهش شده‌اند یا الحاقی‌اند و یا دیدگاه و نظرگاه قهرمانان شاهنامه است نه خودِ شاعر.

سجاد آیدنلو:
فردوسی در کتاب خود توجه خاصی به جایگاه زنان داشته و حتی برخی از آنان را ستوده و این بیت که در شاهنامه امده است ˈزن و اژدها هر دو در خاک به ، جهان پاک از این هردو ناپاک بهˈ جزو پست ترین الحاقات شاهنامه فردوسی است که عده ای کوته فکران زن ستیز با گنجاندن آن در این کتاب و نسبت دادن این اشعار به فردوسی خواسته اند تا مرام زن ستیزی خود را به این طریق به فردوسی نسبت داده و به آیندگان منتقل کنند.

علیرضا قیامتی:
این بیت از بیت‌هایی است که در هیچ‌یک از نسخه‌های اصلی و کهن «شاهنامه» وجود ندارد. اگر در یکی از نسخه‌های شاهنامه می‌بود شاید نمی‌شد به صراحت و آشکار و صددرصد بگوییم از فردوسی نیست اما زمانی که بیتی در ۲۰ نسخه معتبری که آقای خالقی مطلق آن‌ها را برکاویده ‌و بررسیده‌اند وجود ندارد، یعنی این‌که این بیت به طور قطع الحاقی و جعلی است و به هیچ روی از فردوسی نیست. فکر می‌کنم این بیت در یکی از نسخه‌های چاپ سنگی‌ که در هند منتشر شده آمده و بعد هم وارد برخی از شاهنامه‌های غیرمعتبر شده است که کاملا غیرعلمی عمل کرده‌اند.