همه تا درِ آز رفته فراز: فردوسی و راز مرگ / عبدالرضا ناصر مقدسی

مرگ در عمیق ترین ریشه های خود یک مفهوم کاملا زیست شناختی و جزئی اساسی در عرصه تکامل و بقای جانداران است. در علم تکامل، مهم بقای جاندار نیست. آنچه اهمیت دارد بقای ژن است.جانداران نمی توانند تا ابد زنده بمانند . چون منابع غذایی و نیز زیستگاه آنها کاملا محدود است و اگر جانداران به علت های بیولوژیک نمی مردند دیر یا زود در جنگ بر سر زیستگاه و غذا از بین می رفتند.در گونه انسان و بعضی از گونه های دیگر جانوری همانند فیلها که مرگ آگاهی وجود دارد مرگ شکلی دهشتناک بخود می گیرد. مرگ برابر با نیستی می شود. این است که فیلها ممکن است بعد از سالها، بجایی بازگردند که بستگانشان فوت کرده و مدتها در کنار استخوانهای آنها دست به تامل بزنند.همین تامل که در گونه انسان به اوج می رسد سبب شده که فرضیه های بسیاری در باب مرگ مطرح گردد: در جهان مذهب مرگ تازه شروع راهی دیگر است و در دید مدرن می تواند با نیستی و پوچی همراه باشد.فردوسی در شاهنامه در ابیات ابتدایی رستم و سهراب درب راز مرگ را بسته می داند. انگار انسان پیش می آید اما در برخورد با مفهوم مرگ به در بسته برخورد می کند (۱):

اگــــر تنــــدبادی برآیــــد ز کــــنج
بــه خــاک افکنــد نارســیده تــرنج
ســــتمگاره خــــوانیمش ار دادگــــر
هنرمنـــد گـــوییمش ار بـــی هنـــر
اگــر مــرگ داد اســت بیــداد چیســت
ز داد این همه بانگ و فریـاد چیسـت
از ایــن راز جــانِ تــو آگــاه نیســت
بــدین پــرده انــدر تــرا راه نیســت
همـــــه تـــــا درِ آز رفتـــــه فـــــراز
بــه کــس برنشــد ایــن درِ راز بــاز

استاد دکتر خطیبی بر پایه اصطلاحات کتاب زاداسپرم در توضیح این ابیات اینطور می نویسند:
«تو از راز مرگ آگاهی نداری و پرده ای کـه در ورای آن، راز مـرگ، در حجـاب قرارگرفتـه است، بر روی تو گشوده نخواهد شـد؛ زیـرا همـه آدمیـان نیازهـای طبیعـی چـون خـوردن و آشامیدن و آمیزش جنسی و آرزوهای مختلف دارند که این نیازها لازمـه زنـدگی ایـن جهـانی است. از آنجایی که زندگی طبیعی آدمی با قواعد خاص خود با مرگ، که آن نیز قواعد خـاص خود را دارد، در تضاد است، درِ راز مرگ و دنیای بعد از آن بر آدمـی گشـوده نخواهـد شـد و آدمی به هیچ روی نمی تواند از راز و رمزهای مرگ، آگاه شود. به بیان دیگر، شاعر بین زندگی و مرگ وجود دری را فرض کرده است که آدمی با نیازهای طبیعی خود تا این سـوی در فـراز رفته (نزدیک شده) و تا زمانی که زندگی می کند، تابع ماهیت زندگی طبیعی است و از ماهیـت مرگ، که در آن سوی در وجود دارد، بیخبر است.» (۲).
تفسیر استاد خطیبی خیلی با درک بیولوژیک از مرگ نزدیک است. یک جاندار از جمله انسان تا زمانی که طبق تعاریف زیست شناسی، حیات دارد زندگی می کند و در آن زندگی از چیزیهایی استفاده می کند که به این حیات یاری می رساند. با مرگ تمام این سازو کارها از بین می رود و لذا ساز و کاری در وجود جاندار باقی نمی ماند تا ورای مرگ را به او نشان دهد.
ما بدرست و غلط بودن این حرف کاری نداریم فقط متذکر می شویم که درک فردوسی از مقوله مرگ ریشه هایی بیولوژیک دارد.
این چه اهمیتی دارد؟آیا این بدان معناست که فردوسی به این ریشه ها توجه داشته است؟
اصلا این گونه نیست. این هم از اشتباهاتی است که در هنگام خوانش یک اثر بزرگ زیر سایه نظریه های جدید اتفاق می افتد . لازم نبوده که فردوسی چیزی از زیست شناسی و ساز و کارهای علمی مرگ بداند. حتما هم طبق علم آن زمان چیزی در این موردها نمی دانسته است.ولی بعنوان یک انسان ،یعنی کسی که زیستمند است، ساز و کارهای زیستی در آفرینش هنری او دخالت داشته است.بیت های فوق و نظر فردوسی در باب مرگ یکی از این اثرهای زیست شناسی در ایجاد یک اثر هنری می باشد.

منابع:
۱- خالقی مطلق ج. یادداشتهای شاهنامه. تهران: مرکـز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۳۸۸ . بخش یکم. قسمت یکم.
۲- خطیبی ا. همه تا درِ آز رفته فراز (یک معنی ناشناختۀ آز در داستان رستم و سهراب). جستارهای نوین ادبی, ۴۴(۳), ۱۰۱-۱۱۱