اشارات فردوسی به تعیین مرز ایران و توران در زمان منوچهر / ابوالفضل خطیبی

تصویر: کشتن افراسیاب نوذر را، شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت)

می‌دانیم داستان آرش در شاهنامه نیست و در منبع او هم نبوده است، اما در چندین بیت به نام آرش و تیرافکنی او و تعیین مرز ایران و توران اشاره شده است که در جای دیگر بحث کرده‌ا‌م. در داستان «رزم دوازده رخ»، ایرانیان به فرماندهی گودرز، در برابر تورانیان به فرهاندهی پیران صف کشیده‌اند و پیش از آنکه جنگ آغاز شود، پیران در نامه‌ای به گودرز پیشنهاد صلح می دهد و یادآور می شود که حاضر است پیکی نزد افراسیاب بفرستد و از او اجازه بگیرد که هر شهری را که کیخسرو گمان می‌برد از آنِ ایرانیان است و تورانیان تصاحب کرده‌اند، بازپس دهد، درست مانند زمان منوچهرشاه که او با تعیین مرز میان ایران و توران (بخشش) در درازای رود جیحون، نظم نوینی را در جهان بنیاد نهاد

چنان چون به گاه منوچهرشاه/به بخشش همی داشت گیتی نگاه (۴/۷۲/۱۱۳۲)

در بیت دیگری نیز به تقسیم‌بندی عادلانۀ سرزمین‌های مورد اختلافِ ایران توران در زمان منوچهر اشاره شده است. افراسیاب پس دیدن خواب دهشتناکی، می‌گوید:

منوچهر گیتی ببخشید راست/ هم او بهره خویشتن کم نخواست (۲/۲۵۲/۷۶۶)

این گزارش با آنچه در زمان منوچهر در شاهنامه روی داده است، همخوانی ندارد. در شاهنامه خبری از تعیین مرز میان ایران و توران در زمان منوچهر و افراسیاب نیست و اساساً افراسیاب در زمان منوچهر ظهور نمی‌کند، بلکه در زمان جانشین او، نوذر و با کشتن همو، پای به عرصۀ نام‌آوری می‌نهد. در بیت دیگری بازهم به معاصر بودن افراسیاب با منوچهر اشاره شده و گفته شده است افراسیاب با منوچهر و نوذر و کیقباد بر سرِ کین بود:

ز سر با منوچهر نو کین نهاد/ همیدون ابا نوذر و کیقباد (۴/۷۹/۱۲۴۳)

این اختلاف را چگونه می توان توجیه کرد؟ داستان از این قرار است که بنابر روایت رسمی خدای‌نامه که سرچشمۀ آن به یشتهای اوستا می‌رسد و در منابع پهلوی و بیشتر منابع فارسی و عربیِ منبعث از خدای‌نامه باقی مانده است، افراسیاب در زمان منوچهر به ایران می‌تازد و بخش‌های وسیعی از ایران را فراچنگ می‌آورد و منوچهر را در طبرستان در حصار می‌گیرد و در نهایت بین ایران و توران آشتی برقرار می‌شود، بر این قرار که تورانان به اندازۀ یک تیرپرتاب از ایران عقب بنشینند. آرش کمانگیر تیری از کمان رها می‌کند که تا دوردست‌ها بر کرانه جیحون می‌نشیند و همین جیحون از آن پس مرز میان ایران و توران تعیین می‌گردد. بنابراین، هرسه بیت بالا به همین رویداد اشاره دارد که در شاهنامه نیست. بنابر شاهنامه در زمان کیقباد نبردهای دلاورانۀ خاندان سکایی سیستان و به ویژه رستم، افراسیاب از ایران به آن سوی جیحون رانده می‌شود و جیحون به عنوان مرز دو کشور تعیین می شود. اما اشارهِ شاهنامه در بیت‌های بالا به تعیین مرز جیحون با تیرافکنی آرش در زمان منوچهر و افراسیاب منبعث از همان تحریر رسمی است که واردِ تحریری از خدای‌نامه می‌شود که به شاهنامه رسیده است. توضیح بیشتر آنکه هنگام تدوین تحریری از خدای نامه که شاهنامه بر مبنای آن به نظم درآمده است، تغییرات بسیاری در این بخش رخ می‌دهد تا فضای لازم برای هنرنماییهای برخی خاندان‌های بزرگ ایرانشهر به ویژه خاندان سکایی سیسان و پهلوان پرآوازه خاندان، رستم و خاندان کارن، با پهلوانانی چون قارن و گشواد و گودرز فراهم شود، ولی اشاراتی از روایت رسمی کهن‌تر برای تعیین مرز ایران و توران در زمان منوچهر، به سبب شهرت و رواج آن، در این تحریر که با پهلوانان همدلی شده، باقی مانده است.