هنر؛ آفریدن مرگ و غلبه بر آن / نگاهی به نمایشگاه تصویرسازی شاهنامه

باشگاه شاهنامه پژوهان _ موزه مجازی ایران باستان : نمایشگاه موزه مجازی ایران باستان _ آثار آیدین سلسبیلی، از تاریخ ۱۹ تا ۲۵ اسفند ۱۴۰۰ از سوی باشگاه شاهنامه پژوهان و گروهی از انجمن های مردم نهاد برپا شد. در این نمایشگاه آثار آیدین سلسبیلی که به بازآفرینی دقیق و سه بعدی آثار باستانی ایران در موزه های ایران و دیگر کشورهای جهان پرداخته است در فضای مجازی به نمایش گذاشته شد. آیدین سلسبیلی سال ها پیش به تصویرسازی شاهنامه نیز پرداخته است و نمایشگاه تصویرسازی شاهنامه در خانه هنرمندان از آثار او برپا شده بود. همچنین کتاب تصویرسازی سه بعدی شاهنامه از آثار او منتشر شده است. به مناسبت نمایشگاه موزه مجازی ایران باستان یاداشت هنر؛ آفریدن مرگ و غلبه بر آن نگاهی به نمایشگاه تصویرسازی شاهنامه از سیدامیر سقراطی را منتشر می کنیم که نگاهی است به آثار آیدین سلسبیلی درباره شاهنامه و ما را بیشتر با آثار این هنرمند آشنا می کند.

هنر؛ آفریدن مرگ و غلبه بر آن نگاهی به نمایشگاه تصویرسازی شاهنامه

نمایشگاه تصویرسازی دیجیتالی آیدین سلسبیلی از شاهنامه در گالری پائیز خانه هنرمندان برگزار شد. این آثار بخشی از تصاویر کتاب شاهنامه فردوسی بودند که توسط این هنرمند خلق شده و انتشارات ژرف آن را منتشر کرده است. کتاب حاضر که با تصاویر بدیع و ارزندۀ این هنرمند جوان پدید آمده اند حاصل سال ها علاقه و توجه اش به مهمترین متن حماسی ایران زمین است که این تصاویر هم از جنبۀ «فنی- هنری» و هم از جنبۀ «تحقیقی- ادبی» حائز اهمیت اند. تصاویر سه بُعدی، دیجیتال، بازنمایانه و مدرن این هنرمند با نمونه های اندکی که از شاهنامه موجود است تفاوت دارد. و همین تفاوت بر اهمیت آن افزوده است. نه به قصد قیاس و تقابل، که از جایگاه تاکید باید گفت آثار پیشینیان هنر این سرزمین در عرصه شاهنامه نگاری، نقاشی بوده اند و آثار آیدین سلسبیلی در حیطۀ تصویرگری خوانش می شوند. آیدین سلسبیلی در تصویرگری داستان های شاهنامه به دو شیوه از ارائۀ تصویر پرداخته است: وی در ابتدای ورود به داستان تصویری ایستا و جاندار از پهلوان ارائه می دهد و در تصویر دیگر پهلوان را در کارزارِ نبرد و یا اثبات حقانیت اش به تماشا می گذارد. در تصویر اولین؛ ارائه اطلاعات و داده های بصری، شرح حالی از پهلوان شده است؛ نظیر تنوع لباس، ابزار و ادوات جنگی و البته روحیات و خلقیات درونی پهلوانان و کاراکترهای منفی. در تصویر دومین؛ هنرمند کاراکتر را در مهم ترین بخش های روایتگری شاهنامه به تصویر می کشد و او را درگیر در وضعیت های عاطفی و روانی و یا موقعیت های حماسی به تماشا می گذارد. نکته مهم در وضعیت تصویرگری داستان های شاهنامه توسط این هنرمند توجه به شکلی از روایت سینمایی در تصویرگری است؛ صحنه آرایی، نورپردازی، توجه توامان به کاراکترهای منفی و مثبت، توجه به اکسسوار و چینش عناصر و کاراکترهای مورد توجه در جلوی صحنه. اما مهمترین وضعیت در تصویرگری آیدین سلسبیلی را باید انتخاب وی از داستان عنوان کرد. معمولاً در تصویرگری داستان های ایرانی چه در دوره های گذشته که نمونه هایش را در کتاب های درسی دیده ایم و چه درتصویرگری نوین، فضای تصویرگری ایست کرده و همه چیز به اصطلاح فیکس شده است؛ به عبارت دیگر کاراکتر در حالتی خشک در زمان مُرده ای به تصویر کشیده می شود. در این تصاویر تصویرگر لحظه ای را انتخاب کرده است که داستان تمام شده و همه چیز در حالت سکون قرار دارد. برای مثال وقتی می گوئیم «گربه از دست کودک فرار کرد و از درخت بالا رفت»، تصویرگر گربه را در آخرین لحظۀ روایت به تصویر می کشد، یعنی او را در بالای درخت نشان می دهد! این به دلیل ناتوانی تصویرگر در طراحی و همچنین تخیل است.

آیدین سلسبیلی در تصاویری که ساخته است از این ضعف تصویرگری ایرانی گذر کرده و دست به انتخاب می زند و کاراکترهای شاهنامه را در گیرودار نبردهای سهمگین و در میانۀ تصمیم های درست یا اشتباه اما انسانی به تصویر می کشد؛ اینچنین پهلوان موجودیت می یابد و بی حرف اضافه و بدون اغراق های بی مورد، تعریف می گردد. اغراق ها در آناتومی کاراکترها به غایت به جا و مناسب است. هنرمند در خَلق هیبت پُر شوکت پهلوانان به سمت مُغلق گویی و گزافه پردازی داستانی فرو نمی غلطد، بلکه با انتخاب فیگورهای سالم و صحیح، هم بر عظمت واقع گرایانه هیات و هیبت پهلوانان اشاره دارد و هم بر جنبه های انسانی آنان نظر می افکند. به طور کلی اهمیت تصاویر آیدین سلسبیلی را باید در چند نکتۀ مهم بازبینی کرد: طراحی سه بُعدی تصاویر (مُدرن) از روایتی کهن (سُنتی)،تاکید بر شکل مناسب لباس ها، جنگ افزار و ملحقات، اهمیت مکانِ روایتِ واقعه، توجه به نمادها و عناصر تزئینی منقوش بر البسه، مکان ها و حیوانات، حجم پردازی مناسب اشیاء و اندام و نورپردازی صحیح صحنه روایت، پردازش هیات انسانیِ کاراکتر بر اساس پوشش و آناتومی و در نتیجه ساختن تیپ، ساخت هیبت پهلوانیِ کاراکتر بر اساس خصوصیات درونی و فکری و در نتیجه ساختن شخصیت، توجه به عواطف انسانی در کاراکترهای پهلوانی در ادامۀ پردازش شخصیت. که همۀ این موارد علاوه بر تخیل عمیق هنرمند و پردازش هنرمندانه و فنی، بر اساس مطالعات متعدد در متن اصلی، متون جانبی و تعمق و تحقیق دربارۀ انسان، زمانه و زیست اش در بازۀ زمانی داستان های شاهنامه امکان پذیر شده است. مورد مهم دیگر که در آثار خلق شده توسط هنرمند قابل ردگیری، خوانش – و البته ستایش است- درک عمیق متن شاهنامه توسط هنرمند و پایبندی اش به پیام زیرین متن است: آیدین سلسبیلی همچون جناب حکیم فردوسی، پهلوانان را از دو نظر بررسی کرده: ابتدا «اعتبار بخشی قدرت و اقتدار پهلوانی در شمایل و حمایل» و سپس «عدم بزرگ نمایی در قدرت ماورایی و تاکید بر فانی بودن انسان». به شاهنامه که نگاه می کنیم انسان در اوج قدرت و اعتبار، یا گرفتار در نخوت و رخوت و یا اسیر اندیشه پلید خود و یا دیگری، اعتبارش کم می شود و یا در فرازو فرود انسانیِ داستان جاه و جلالش بیش و کم می شود و این یعنی حکیم فرزانه در شاهکارش، مقام و موقعیت پهلوانان را در جایگاه انسانی شان به تماشا می گذارد و آنها را فرا انسانی و ماورایی نمی نگرد. فردوسی با ایجاد و امکان خطا برای کاراکترهای شاهنامه آنها را به مرزهای انسانی نزدیک می کند و در نهایت با فناپذیری ایشان ردی از رنج و حسرت را -که خود فعلی انسانی است- بر جان خواننده می نشاند و علاوه بر آن خواننده را مجذوب قدرت خلاقیت و انعطاف اندیشۀ خویش می گرداند. آیدین سلسبیلی هم به عمق شاهنامه نظر دارد و – همانند حکیم فردوسی- در تصاویر ساخته شده به ماهیت انسانی پهلوانان نظر می اندازد: چهره اندیشناک و مُردد «افراسیاب» در عین استواری اندام بر فراز اسب، سکوت نشسته بر چهره پُرجلال «رستم» با پردازش با شکوه ریزه کاری های فنی در حالی که تنها در کنجی از تصویر دیده می شود، خباثت چهره «خاقان» چین و میل به جاه طلبی در حالی که دستش بر شالِ کمر گره خورده، عزم و جدیت در چهره و اندام «کاوه» آهنگر، ذکاوت و هوش «اسفندیار» و انعطاف اندام اش که ماهیتی از چرخش ذهن و ذکاوتش شده است، چرخش و چندپاره گی اندام «جادوگر» که شکلی از تکرار حیله و خدعه است، پابرجایی اندام «جمشید» و ارتباطش با غرور وی، سلامت و تسلیم چهره و اندام «سیاوش» و ارتباط با سفیدِ لباسش که نماد توامان پاکی، صلح و تسلیم است، نگاه خیره و خیال آرام «گیو» و آمادگی اش برای رزم و تناسبش با راحتی و آسودگی پوشش رزم، اقتدار و ایستادگی «فریدون» هم معنا با استواری هول انگیز گُرز و تصاویر دیگری که هنرمند ساخته است. در این تصاویر شکلی از اندیشه و زیست انسان به نمایش درآمده و نه یک اَبَرانسان؛ که اندیشه، تردید، تنهایی، جاه طلبی، غرور، ذکاوت، حیله گری، دوستی، تسلیم، آرامش، … خصلت های انسانی است که می بایست در شخصیتی انسانی متجلی شود. همین جا می توان دریافت که چرا هنرمند از روی آوردن به اغراق های بیجا و دفرماسیون های شدید که اثر را – از تصویرگری با رویکرد داستانی به سمت کمیک های تخیلی می کشاند – دوری کرده است. در کمیک استریپ های ژورنالی تاکید بر اَبَرقهرمانِ فناناپذیر، داستان را با پایانی مشخص و مشابه با داستان های دیگر می کند. و همه می دانیم اثر سترگ حکیم فردوسی – بی اغراق و بی حرف های جانبدارانه- شاهکاری است بی تکرار و بی زوال. آثار شاهنامۀ حاضر، برخلاف روحیه پهلوان پروری داستان های کمیک و غیر مادی بودن عوالم هنرمندانه در نقاشی ایرانی تاکید بر فناپذیری انسان ها در داستان شاهنامه است. از این رو باید به وی تبریک گفت که جانِ کلام حکیم فرزانه را به خوبی درک و دریافت کرده و در اثرش بازتاب داده است. شکوهمندی تصاویر، ستایشِ سترگی و اعجاب شاهنامه است. هنر حتی اگر بر اندوه و سوگ صحه بگذارد باز هم ضد مرگ است، چون هنر آفرینش است و آفرینشگری با زوال و مرگ در تضاد است. حتی اگر در شاهنامه پهلوان می میرد اما آفرینشگری حکیمانۀ فردوسی به ما می آموزاند در زیستن معنایی وجود دارد حتی اگر رنج و اندوه وسعتی بیش از گسترۀ شکوهمند زیبایی را به خود اختصاص دهند و فردوسیِ حکیم با آفرینشگری اش بر سرنوشت محتوم انسان می شورد و مرگِ انسانیت را به تاخیر می اندازد. آثار آیدین سلسبیلی هم برای من به نوعی زنده کردن وجوهی از ابعاد اثر سترگ و ژرف حکیم فردوسی است و وی با جلوه های متنع سه بعدی، زیبایی بصری و وجوه انسانی که به کاراکترهای شاهنامه داده است آنها را زنده گردانده است.

این یادداشت در مجله تندیس منتشر شده است