ایران و همسایگانش نوشته فریدون آدمیت

دورهٔ زمانی این بررسی (۱۸۳۰-۱۸۱۵) در تاریخ اخیر ایران اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. روسیه در جهت گسترش سلطهٔ خود بر قفقاز و این سوی رود ارس می‌کوشید، بریتانیا به‌دنبال تفوق بر خلیج فارس بود، و ایران در آخرین نبردهای ازپیش‌باخته برای تأمین منافع خود جنگ و جدال می‌کرد. دههٔ سوم قرن نوزدهم شاهد تغییرات بنیادین در وضعیت قفقاز و دریای خزر و خلیج فارس بود، که هریک به‌ترتیب تبدیل شده بودند به استانی از روسیه، دریاچه‌ای در تملّک روسیه، و آخرین مورد، در عمل، دریایی تحت سلطهٔ بریتانیا. به‌علاوه، در آن دورهٔ زمانی رقابت ایران و ترکیه برای آخرین بار به برخورد نظامی انجامید، و مهم‌تر اینکه نخستین تلاش‌ها برای حل علل درگیری‌های مکرر سابق صورت گرفت، که نتیجتاً مرحله‌ای جدید در روابط بین دو همسایه بر اساس تفاهم بیشتر آغاز شد؛ دورانی که ژئوپلتیک منطقه شکل گرفت و تأثیرش تا به امروز پابرجاست.

فریدون آدمیت (۱۳۸۷- ۱۲۹۹) تاریخ‌نگاری مبتکر بود که تاریخ را رشته‌ای تخصصی و تحلیلی می‌انگاشت و مروج آن بود. او با استفادهٔ گسترده از منابع دست‌اول بایگانی‌های ایران و خارج از ایران، آنها را به ترتیب اهمیت دسته‌بندی کرد و در این زمینه تسلطی بی چون و چرا از خود نشان داد.

آدمیت در سال ۱۳۱۹، زمانی که هنوز دانشجو بود، به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. در سال ۱۳۲۱ از دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد و رسالهٔ کارشناسی او بعداً اساس نخستین و پرآوازه‌ترین کتاب او امیرکبیر و ایران قرار گرفت. آدمیت بعدتر به سفارت ایران در لندن اعزام شد و همزمان با تصدی سمت دبیری سفارت ایران، در مدرسهٔ علوم اقتصادی و سیاسی لندن تا کسب درجهٔ دکتری تحصیل کرد. اثر حاضر ترجمهٔ رسالهٔ‌ دکتری اوست.

«ایران و همسایگانش» منتشر شد.

دورهٔ زمانی این بررسی (۱۸۳۰-۱۸۱۵) در تاریخ اخیر ایران اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. روسیه در جهت گسترش سلطهٔ خود بر قفقاز و این سوی رود ارس می‌کوشید، بریتانیا به‌دنبال تفوق بر خلیج فارس بود، و ایران در آخرین نبردهای ازپیش‌باخته برای تأمین منافع خود جنگ و جدال می‌کرد. دههٔ سوم قرن نوزدهم شاهد تغییرات بنیادین در وضعیت قفقاز و دریای خزر و خلیج فارس بود، که هریک به‌ترتیب تبدیل شده بودند به استانی از روسیه، دریاچه‌ای در تملّک روسیه، و آخرین مورد، در عمل، دریایی تحت سلطهٔ بریتانیا. به‌علاوه، در آن دورهٔ زمانی رقابت ایران و ترکیه برای آخرین بار به برخورد نظامی انجامید، و مهم‌تر اینکه نخستین تلاش‌ها برای حل علل درگیری‌های مکرر سابق صورت گرفت، که نتیجتاً مرحله‌ای جدید در روابط بین دو همسایه بر اساس تفاهم بیشتر آغاز شد؛ دورانی که ژئوپلتیک منطقه شکل گرفت و تأثیرش تا به امروز پابرجاست.

علی‌رغم اهمیت حوزۀ بررسی این اثر به‌ندرت هیچ‌گونه تحقیق علمی از دیدگاه تاریخ دیپلماسی در این مورد صورت نگرفته است. در کمال تعجب، عهدنامۀ شیراز، که در رابطه با مسألۀ جزیرۀ بحرین اهمیتی فراوان دارد، در آثار هیچ‌یک از مؤلفان معاصر یا آثار جنبی مورد توجه قرار نگرفته، هر چند که دیپلماسی بریتانیا در مورد آن جزیره از همان زمان دچار تحول شد و این سیاست تا به امروز نیز محل مناقشۀ مستمر ایران-انگلستان بوده است.

در این اثر تلاش شده تا روابط دیپلماتیک در سال‌هایی بررسی شود که طی آن نهایتاً تسلط سیاسی، اقتصادی و استراتژیک روسیه در شمال، و برتری بریتانیا در جنوب تثبیت شد، و گشایشی نویدبخش در کار دشوار خاتمه دادن به مشاجرات طولانی‌مدت بین ترکیه و ایران صورت گرفت.

فریدون آدمیت (۱۳۸۷- ۱۲۹۹) تاریخ‌نگاری مبتکر بود که تاریخ را رشته‌ای تخصصی و تحلیلی می‌انگاشت و مروج آن بود. او با استفادهٔ گسترده از منابع دست‌اول بایگانی‌های ایران و خارج از ایران، آنها را به ترتیب اهمیت دسته‌بندی کرد و در این زمینه تسلطی بی چون و چرا از خود نشان داد. آدمیت در سال ۱۳۱۹، زمانی که هنوز دانشجو بود، به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. در سال ۱۳۲۱ از دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد و رسالهٔ کارشناسی او بعداً اساس نخستین و پرآوازه‌ترین کتاب او امیرکبیر و ایران قرار گرفت.