کتاب یادگار زریران

باشگاه شاهنامه پژوهان _ کتابشناخت: یادگار زریران نخستین متن منظوم باقی مانده به فارسی پهلوی، از میان آثار حماسی دینی فارسی است.

موضوع این اثر، بیان دلاوریهای ایرانیان و باورمندان دین زرتشتی در برابر خیونان است. یادگارِ زَریران متنی است حماسی، بازمانده از دوران کهن، که به رغم داشتن هاله‌ای از باورهای دینی زرتشتی، در ردیف آثار غیردینیِ زبان پهلویِ ساسانی قرار می‌گیرد.

این اثر کهن‌ترین تعزیه‌نامه و نمایشنامه‌ی ایرانی به شمار می‌آید و قطعه‌ای است احتمالاً از یک رشته حماسه‌های ایرانی که به همت گوسان‌های پارتی تا دوره‌ی ساسانی به طور شفاهی زنده بوده‌اند. شاید این متن در آن زمان تدوین یافته است و چون به دست موبدان ایرانی از حالت شفاهی به نوشتاری درآمده، رنگ و بویی نیز از دین مزدیسنایی گرفته، ولی روح پهلوانی آن همچنان محفوظ مانده است.این اثر نزدیک ۳۰۰۰ واژه دارد و نام آن را شاهنامه ی گشتاسب نیز گفته اند.

گوسان‌ها سرایندگان و خوانندگانی بودند که داستان‌های حماسی، عاشقانه و روایت‌های کهن ایرانی را به یاد داشتند و آنها را با ساز می‌خواندند. این گروه قصه‌گو و نقال که افسانه‌ها را سینه به سینه نقل کرده‌اند و در دوره‌ی ساسانی به خنیاگران معروفند، نمادی از سنت شفاهی ایران هستند و در حفظ میراث ادبی گذشته‌ی این سرزمین نقش عمده‌ای داشته‌اند.

یادگار زریران را دقیقی به شعر کشیده و فردوسی آن را در شاهنامه گنجانده است. گفته های دقیقی با متن یادگار زریران یکسان نیست، ولی بسیار همانند است. وجود همین اختلافات جزیی موید این عقیده است که دقیقی مستقیماً از کتاب یادگار زریران استفاده نکرده، بلکه متن دیگری را که بنا به دلایلی دیگر همان شاهنامه ی نثر ابومنصوری بوده در دست داشته است و از آن در نقل روایت و نظم داستان استفاده کرده است؛ چنان که می بینیم فردوسی توانست بلافاصله پس از ختم سخنان دقیقی، داستانی را با همان روش دنبال کند. از تاریخ نویسان سده های چهارم تا ششم تنها ثعالبی به طور مشروح و با کمی اختلاف از این داستان یاد می کند.

آن گاه که ایرانیان افکار و عقاید ابتدایی خود را کنار گذاشتند و دین زرتشتی را با اصول شرقی اش پذیرفتند، از هر سو با مخالفت و معاندت روبرو شدند. گروهی از اینان در دفاع از عقاید و اندیشه های نو، که آن را برحق و مایه ی رستگاری می دانستند، دست به جانفشانیها و از خودگذشتگی هایی زدند که یاد و خاطره ی این رشادتها بعدها در منظومه های حماسی خود را متجلی ساخت. نخستین حماسه باقی مانده از این دست در ایران، یادگار زریران است که شرح و وصف نبرد ایرانیان با خیونان  برای پاسبانی از دین زرتشتی است.

زریر برادر گشتاسب شاه است و یادگار زریران شرح نبردی است میان ایرانیان و «خیونان» در دوره‌ی گُشتاسب، شاه ایران و اَرجاسب، خداوندگار خیونان. خیونان به مردمی اطلاق می‌شد که در آن سوی ماوراء‌النهر زندگی می‌کردند و در دوره‌های بعد در مواردی با تورانیان همسانی می‌یابند. قهرمان دیگر این کتاب، اسفندیار، همان یل نامور ایرانی است که بر اثر شجاعتها و پایمردیهای او، خیونان شکست می خورند.«دقیقی» این داستان را به شعر درآورده است و «فردوسی» سروده‌ی دقیقی را به طور کامل در شاهنامه گنجانده است.

در کتاب، پس از پایان برگردان فارسی یادگار زریران، متن پهلوی ساسانی آن نیز آمده است. پانویس‌ها جامع است و نکات بسیاری را بر خواننده‌ی پیگیر روشن خواهد کرد. خواندن این کتاب برای دوستداران تاریخ و هنر باستان ایران،ادبیات داستانی و ادبیات حماسی و هنرهای نمایشی مفید و سودمند است.

کتاب یادگار زریران برگردان ژاله آموزگار در ۶۳ رویه از سوی انتشارات معین منتشر شده است.