پیک های نوروزی / جابر عناصری

روستائیان با گل و سبزه سرودخوانان به شهر می آیند تا ورود نوروز را به اهالی شهر بشارت دهند.

یکی از جشن های دیرینه سرزمین ما که نشانه ای از شکوه و عظمت کشور کهنسال ماست، عید نوروز است. این جشن با وجود گذشت قرون و اعصار هنوز هم اصالت خود را حفظ کرده و در سراسر کشور خصوصاً در دهکده ها و کوهپایه های وطن ما با شکوه و جلال بیشتری برگزار می شود.
این مقاله تحقیقاتی است که در زمینه اعتقادات روستائیان ساده دل اطراف شهرستان اردبیل در خصوص چهارشنبه سوری و عید نوروز انجام گرفته و در آن از توصیف و تشریح جزئیات آداب ورسوم این جشن ها تقریباً صرف نظر شده است.
این روستائیان پیش از فرارسیدن نوروز، پیک هائی به شهر می فرستند تا حلول نو را با ترانه هائی که می خوانند به مردم تهنیت بگویند و در ضمن آن منشاء این سنت را که رنگ مذهبی به آنه داده اند و عقاید خود را درباره اینکه از چه زمان مراسم چهارشنبه سوری و جشن نوروز برجای مانده است، بیان نمایند.
روستائیان اطراف شهر اردبیل، چهارشنبه سوری را به امیرمختار ثقفی نسبت می دهند و معتقدند:
«هنگامی که مختار به خونخواهی «حسین بن علی» (ع) قیام کرد، دستور داد بر پشت بام ها آتش بیفروزند تا با این آتش یاران حسین (ع) آگاه شوند که قیام مختار شروع شده است و در میدان های شهر گرد هم آیند و نبرد را آغاز کنند».
عقیده دیگرشان اینست که چهارشنبه سوری را یادگار پیروزی مختار بر دشمنان حضرت حسین (ع) می دانند و می گویند:
«وقتی که غلبه بر خصم پایان یافت، امیرمختار دستور داد که به نشانه این پیروزی در پشت بام ها آتش بیفروزند و سرور و شادمانی کنند».
علاقه به علی بن ابیطالب و محبت به آل علی تا جائی فکر مردم متدین روستاهای شهر اردبیل را به خود مشغول ساخته که حتی برخی از رسوم باستانی را نیز به علی (ع) و اولاد او نسبت می دهند. نه تنها در دهکده های مجاور بلکه در خود شهر اردبیل نیز اغلب مردم معتقدند که:
«در نخستین روز سال نو، امیرالمؤمنین علی در عالم عرش بر تخت سلطنت جلوس کرده و بر گردن یزید لعین لگام می زند. در این روز نو شربت های شیرین و گوارا به جای آب در جوی های بهشت روان می شود و در حرم قدس الهی دوستداران علی (ع) و یاران حسین (ع) و دیگر پیشوایان دینی شادمانی می کنند چونکه مولای مؤمنان بر یزید و هوادارانش که از پست ترین موجودات شناخته شده اند، غلبه می کند. در این هنگام در آن عالم علوی، جبرئیل پیک نوروزی است و قاصد حلول سال نو. و وقتی که جبرئیل پیام نوروز را به حضرت محمد (ص) می رساند، پیغمبر خدا از درگاه باریتعالی مسئلت می نماید تا این سال نو بر بندگان راستین او مبارک باشد».
روستائیان می گویند:
«ما نیز باید به تأسی از آن عالم، شادمان باشیم و جامه نو بپوشیم»
در این موقع از سال پدران و مادرانی که بضاعت چندانی ندارند برای امیدوار کردن خود و کودکانشان می-گویند که:
«عید نوروز ازآنِ علی است و او هرگز ما را مأیوس نخواهد کرد».
عجب این است که این مردم ساده دل با تحمل هر زحمتی وسایل سال نو را تهیه می کنند و آنچه را که فراهم می آورند، موهبتی می دانند که از طرف شاه مردان علی بر آنان نازل شده است.
اما درباره پیک های نوروزی:
گفته شد که روستائیان اطراف شهر اردبیل هنگام سال نو پیک هائی به شهر می فرستند تا با خواندن ترانه هائی حلول سال نو را به مردم تبریک بگویند.
اردبیلی ها این پیک ها را شگون آور می دانند و با نقل و شیرینی از آنان پذیرائی می کنند.
پیک ها در حالیکه یک سینی بزرگ در دست دارند و در آن شمعی روشن کرده و نقل و نباتی ریخته اند و سبزه ای و تمثالی از حضرت علی (ع) گذاشته اند پدر خانه ها می آیند و ترانه هائی می خواند.
بعضی از پیک های نوروز که آنان را «تَکَم چی» می نامند، با عروسکی به نام «تَکَه» به شهر می آیند و با تکان دادن آن، سرودها و ترانه هائی در توصیف چهارشنبه سوری و عید نوروز می خوانند.
«تَکَم چی» ها وقتیکه به شهر می آیند، گوئی قاصدی بزرگ هستند از سرزمین های دور دست که فقط پیام آور نوروزند. در آن روزها از هر کوی و برزنی که بگذرند، «تکم چی» ها را با لباس های محلی خواهید دید که کودکان دوروبرشان را گرفته و چشم هایشان را به «تَکَه» آنها دوخته اند و به ترانه هایشان گوش می دهند.
«تکم چی» ها چنان به نظر می رسند که زودتر از اردبیلی ها از فرارسیدن سال نو آگاه شده اند و رسالت دارند که فراررسیدن نوروز را به اهل شهر اطلاع دهند.
در این هنگام غیر از «تکم چی» ها روستائیانی را نیز در شهر خواهید دید که شاید برخی از آنان هیچ روزی از سال را به شهر نیامده باشند مگر در این زمان که از دامنه های سبلان به شهر اردبیل رو آورده و در کیسه هائی بزرگ، گل های صحرائی و گل نوروز و سبزی هائی که مختص دامنه کوه ها و کُتل هاست با خود همراه می آورند. این روستائیان که «یِملیک چی» نامیده می شوند هر چند نفر با هم هم آواز می شوند و پی درپی می گویند:
«سبزی های نورس دامنه های سبلان را آورده ایم» و در راه خود درِ هر خانه ای را می کوبند و اشعاری در وصف نوروز می خوانند و دسته ای از گل نوروز با کمی سبزی برای هفت سین به خانواده ها می دهند. هر خانواده اردبیلی نیز هدیه ای به آنان می بخشند و «یِملیک چی» ها بار دیگر هم آواز شده، راهی کوچه و پس کوچه های شهر می شوند.
دسته ای دیگر از پیک ها، تخم مرغ رنگ کرده با خود به شهر می آورند و بهره خانه ای مراجعه می کنند و تخم مرغی می دهند و مقداری قند و چای و خوراکی می گیرند. و گاهی هم به جای اینکه تخم مرغ را رنگ بکنند، با نخ های ابریشمی قالبی بر تخم مرغ می پوشانند. (ذوق و سلیقه روستائیان در بافتن این قالب ها و نگارین کردن آنها با نخ های ابریشمی قابل تحسین است و هریک نشانه ای از هنرمندی زنان روستائی است).
گاهی پیک ها دانه های اسپند را که از چند رشته نخ گذرانده اند و دعاهائی بر آنه آویخته اند به اهالی شهر دامغان می آورند تا در این سال نو از چشم زخم در امان باشند. روستائیان برای این تحفه اهمیت زیادی قائلند و اگر به خانه هایشان در روستاها بروند زینت دیوارهای اطاقشان همین اسپندهای بر نخ کشیده شده است.
دیگر از پیک های نوروزی که باید نام برد، ماهی فروش های دوره گردند که دو سه روز پیش از عید با سبدهائی از رودخانه های مجاور شهر اردبیل ماهی های کوچکی صید می کنند و در سطل هائی می ریزند و به اردبیل می آورند. آنان در اشعاری که می خوانند مرتب ذکر می کنند که:
«حلول سال نو نزدیک است ماهی سفره عید را فراموش نکنید».
اهالی اردبیل با کمال رغبت به پیک های نوروزی کمک می کنند، چون معتقدند که همه پیک ها شگون آورند و برکت نوروزی را با خود به شهر و خانه ها می آورند.
این پیک های نوروزی را شما فقط در اواخر اسفندماه و دوسه روزی به عید نوروز مانده خواهید دید. آنان با پول هائی که به عنوان هدیه از اردبیلی ها گرفته اند نقل و نبات و خشکبار نوروزی و لباس های نو میخرند و چند ساعتی به تحویل سال نو مانده به دهکده های خود باز می گردند. در این هنگام گوئی رسالت بزرگ خود را به پایان رسانده اند چون به سرعت راهی زادگاه خود می شوند سبزه ها را در جوی های آب انداخته و «تَکه» را در کیسه خود می گذارمند چون دیگر تا سال آینده «تَکه» وظیفه ای ندارد.
اهالی اردبیل همواره در نزدیکی های عید چشم به راه «تکم چی»ها و دیگر پیک های نوروز هستند. چون می دانند هر زمان که به شهر بی آیند باید خود را برای برگزاری مراسم نوروز آماده کنند. البته نباید تصور کرد که حرفه آنان تکدی و سؤال است بلکه این رسمی است و آنها به جا آورنده این رسمند.
در زیر برخی از ترانه هائی که این پیک ها می خوانند به گویش آذربایجانی آورده شده و به فارسی ادبی ترجمه شده است. باشد که از مطالعه اصل این ترانه ها که سال های سال است سینه به سینه از دهاتی ها بهم رسیده است به اعتقادات مردم ساده دل و متدین روستاهای شهر اردبیل در مورد چهارشنبه¬سوری و عید نوروز بیشتر پی برده شود.
بهار آمد. بهار آمد. خوش آمد علی با ذوالفقار آمد. خوش آمد.
سیُزون بو تازه بایرامُوزِ مبارک آیُوز. ایلُوز. هَفتُوز. گونوز مبارک
جناب جبرئیل نامه گَتیرِدیٍ گَتیر جَگین پیغَمبره یتیردی
«مبارک قُولَّلارِن گُوَه گوتُو ردی»
سیُزون بُو تازه بایرامُوزِ مبارک آیوز. ایلیُوز. هَفتُوز. گونوز مبارک
امیرالمؤمنینِ تَختَه چِخاجاخ یَزیدُون بویننا نوختا وراجاخ
«شیرین شربت سویرینَه آخاجاخ»
سیُزون بُو تازه بایروامُوز مبارک آیوز. ایلیُوز. هَفتُوز. گونوز مبارک
امیرالمؤمنین مولای قَتبَر مینوبُدور دُولدُلَه یانندا قَنبَر
سیُزون بُو تازه بایرامُوزِ مبارک آیوز. ایلیُوز. هَفتُوز. گونوز مبارک
ایلدَن ایلَه بُو بایرامی دیلَّلر یُومو رتانی یَّدی رنگَه بُیالَّلار
دولتیلَر تازه پالتار گیلَّلر کاسیبلار کهنه پالتاری یؤوب، گیلَّر
«امیرمختارا رحمت دیلَّلر»
داملاردا اوت یاندروپ توپ فیشک لَر آتالَّلار
«امیرمختارا رحمت دیلَّلر»
ترجمه به فارسی ادبی
بهار آمد. بهار آمد. خوش آمد علی با ذوالفقار آمد. خوش آمد
عید نوروز شما مبارک  ماه و سال و هفته و روز شما مبارک جناب جبرئیل نامه آورد- به محض آوردن به پیغمبر رسانید «پیغمبر بازوان مبارک خود را به آسمان بلند کرد» عید نوروز شما مبارک- ماه و سال و هفته و روز شما مبارک امیرالمؤمنین بر تخت جلوس خواهد کرد  بر گردن یزید لگام خواهد زد.
«شربت شیرین به جای آب روان خواهد شد» عید نوروز شما مبارک ماه و سال و هفته و روز شما مبارک امیرالمؤمنین مولای قنبر  سوار بردولدول شده است و قنبر در کنارش (ایستاده است).
عید نوروز شما مبارک  ماه و سال و هفته و روز شما مبارک هر سال ذکری از این عید می¬کنند- تخم مرغ را به هفت رنگ، رنگ می کنند.
اغنیاء لباس های نو در بر می کنند  فقراء لباس های کهنه را شسته به تن می کنند.
«به امیرمختار رحمت و درود می فرستند»
در پشت بام ها آتش می افروزند با توپ و فشنگ سرور و شادمانی می کنند
«به امیرمختار رحمت و درود می فرستند»

«از انتشارات اداره فرهنگ عامه»