معرفی زنان شاهنامه / بخش سوم: دختران شاه یمن

نویسنده : سمیه ارشادی

سه عروس فریدون که در منابعی چون «دینکرد»، «البدء و التاریخ» مقدسی و «تاریخ طبری»^۱ نیز به آن­ها اشاره شده است در شاهنامه دختران شاه یمن هستند که به لحاظ کارکردهای شخصیتی، چندان فعال و تأثیرگذار نیستند. آنان انتخاب _“جندل_“، سفیر فریدون هستند، برای به همسری درآمدن ایرج، سلم و تور، با شرایطی که فریدونِ پدر در نظر دارد. نژادگی دختران، نخستین و مهم­ترین شرطی است که شاه ایران بر آن تأکید دارد؛ امری که در بیشتر پیوندهای شاهنامه، ملاک انتخاب دختران است. در این نوع ازدواج­ها چندان توجهی به تفاوت­های فرهنگی نشده و اصل و نسب دختر و پسر و نژادگی آنان از هر دو طرف (پدر و مادر) حرف اول را می­زند؛ چنانچه فریدون سه دختر نژاده، از خانواده­ای اصیل می­خواهد، اگرچه از نژاد یمانیان باشند؛ هر چند که این امر در شاهنامه کلیت ندارد و گاه برعکس آن هم دیده می­شود. به هر روی، دخترانی که فریدون آنان را لایق همسری فرزندان خود می­داند، باید دارای چنین ویژگی­های باشند:

(دفتر اول، پادشاهی فریدون، ۹۲_– ۹۳: ۵۴_– ۵۷)

با این اوصاف، جندل در جستجوی دخترانی خارج از محدوده ایران است؛ چراکه از یک سو، یافتن دخترانی که از هر حیث یکسان باشند کاری دشوار است؛ از سویی دیگر، پیوندهای انیرانی در شاهنامه به جهت استحکام روابط سیاسی بسیار شایع است. از طرفی دیگر هم می­توان گفت، فریدون می­خواهد سلطه خود را بیش از پیش بر مناطق دیگر حفظ کند و دقیقاً به همین دلیل است که سرو، شاه یمن و بزرگانش با این وصلت چندان موافق نیستند و تدابیر و تلاش­هایی نیز برای سر نگرفتن این امر به کار می­برند هر چند که موفق نمی­شوند!

این سه دختر در شاهنامه نقشی مقطعی دارند و فردوسی دیالوگی را از زبان آنان مطرح نمی­کند؛ حتی به رضایت یا عدم رضایت آنان نیز در این پیوند اشاره ­ای نمی­شود؛ زیرا هنگامی که پادشاه یمن از ماجرای خواستاری دخترانش آگاه می­شود، فرستاده را به استراحتگاه مخصوص رهنمون نموده و سریعاً بزرگان را جهت مشورت فرا می­خواند و به­ هیچ عنوان، نظر دخترانش را در این زمینه جویا نمی­گردد. این در حالی است که دختران ایرانی نسبت به دختران انیرانی در این زمینه نقش فعال­تر و پرتأثیرتری دارند.

انتخاب نام ایرانی برای آنان از سوی فریدون پس از ورود به ایران نیز حاکی از نقش منفعل آنان در این ماجرا دارد؛ زیرا همچنان­ که در بیت پایانی مشاهده شد آخرین شرط فریدون آن است که این دختران نامی نداشته و مردم نیز آنان را به نامی نخوانده باشند.^۲ فریدون این نامگذاری را پس از آزمایش پسرانش و انتخاب نام برای آن­ها انجام می­دهد:

(همان، ۱۰۶: ۲۶۲_– ۲۶۳)

مقطعی بودن نقش این دختران نیز تا اندازه­ای است که ادامه نسل فریدون به واسطه هیچ­ یک از این سه دختر صورت نمی­ پذیرد، بلکه فردوسی در ابیات پس از کشته شدن ایرج، از کنیزکی به نام _“ماه­ آفرید_“ یاد می­کند «که ایرج بر او مهر بسیار داشت» (همان، ۱۲۵: ۵۷۱_–  574) و نسل شاهی را به واسطه ایرج از سـوی او ادامه می­دهد.

پی­ نوشت

1. برای آگاهی بیشتر در این­باره ر.ک: مقاله «سلم و تور و ایرج: بن­مایه­ها و پیرایه­ها»، حبیب برجیان_– مریم محمدی کُرد خیلی، مجله ایران­نامه، بهار ۱۳۷۸، شماره ۶۶، صص ۲۶۱_– ۲۷۲٫

2. در شاهنامه یکی از جالب­ترین نکات پیرامون نامگذاری افراد آن است که برخی تا زمان بزرگسالی _– به جهت اهمیت بحث نامگذاری یا در امان ماندن از چشم زخم_– نامی ندارند. سه عروس فریدون تنها دخترانی هستند که فردوسی درخصوص آنان چنین اشاره­ای را بیان داشته؛ اما نکته مهم آن است که این دختران حتی پس از ازدواج و رسیدن به قدرت تمییز و تشخیص هم هیچ­گونه دخالتی در انتخاب نامشان ندارند؛ همچنان­که نام این دختران را فریدون برایشان انتخاب می­کند.

منبع

فردوسی، حکیم ابوالقاسم. (۱۳۸۶). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق، ج اول. تهران: مرکز دائره­المعارف بزرگ اسلامی.